Osoby starsze w realiach nowoczesnej gospodarki znajdują się w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy. Zagrożenie utratą zatrudnienia w odniesieniu do osób w zaawansowanym wieku, ze względu na ich zwykle mniejsze (z różnych powodów) zdolności psychofizyczne, niższe skłonności do mobilności zawodowej, dezaktualizacje kwalifikacji zawodowych, brak zdolności dostosowania się do procesów modernizacyjnych, częstsze zwolnienia i nieobecności w pracy spowodowane chorobami, jest duże.

Ludzie starsi (poczynając już od 50 roku życia, a więc tym bardziej osoby w wieku przedemerytalnym) są traktowani jako grupa szczególnie zagrożona bezrobociem. Rozwiązanie umowy o pracę, przy jednocześnie małych szansach na podjęcie nowego zatrudnienia wiązałoby się z niewielkimi szansami na nabycie uprawnień emerytalnych. Stabilizacja stosunku pracy osób w wieku przedemerytalnym, osiągana poprzez odpowiednie regulacje prawne, ma prowadzić do urealnienia możliwości przejścia na emeryturę. Stąd prawne unormowanie zakazu wypowiadania umów o pracę pracownikom w wieku przedemerytalnym jest w pełni uzasadnione.

Podstawa prawna ochrony przed zwolnieniem

Ochronę pracownika w wieku przedemerytalnym zapewnia art. 39 kodeksu pracy. Przepis ten wprowadza zakaz wypowiadania umowy o pracę pracownikowi, któremu brakuje nie więcej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury z osiągnięciem tego wieku. Okres ochronny początkowo wynosił dwa lata. Obecnie ustanowiony w art. 39 k. p. zakaz wypowiadania obowiązuje w okresie 4 lat przed osiągnięciem tego wieku.

W systemie emerytalnym wyróżniane są:

• tzw. normalny wiek emerytalny, w której to kategorii mieści się powszechny wiek emerytalny oraz obniżony wiek emerytalny dotyczący     szczególnych grup pracowników
  (np. górników),

    

• a także tzw. wcześniejszy wiek emerytalny, który wyróżnia się w związku z sytuacją, w której ubezpieczonemu przysługuje uprawnienie do przejścia na emeryturę pomimo nieosiągnięcia normalnego wieku emerytalnego ze względu na spełnienie innych     przesłanek (np. odpowiednia długość okresu składkowego i nieskładkowego - odpowiedni staż ubezpieczeniowy).       

Aktualnie, na gruncie unormowań przepisów z zakresu prawa pracy i systemu ubezpieczeń społecznych, wiek emerytalny wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Przed zwolnieniem są więc chronione 56-letnie kobiety i 61-letni mężczyźni.  

Z przepisów wprowadzających w minionym okresie różny wiek emerytalny wynikać może  z sytuacji dot. ochrony tzw. praw nabytych powodująca, że ochrona stosunku pracy może wykraczać także poza wiek emerytalny.

Kiedy ochrona ma zastosowanie?

Czteroletnia ochrona przedemerytalna obejmuje tylko wypowiedzenie umowy, ale już nie jej rozwiązanie. Treść przepisu art. 39 kodeksu pracy wskazuje, że pracodawca nie może w okresie ochronnym wręczyć pracownikowi wypowiedzenia. Możliwe jest jednak skuteczne wypowiedzenie umowy o pracę przed rozpoczęciem okresu ochronnego nawet wtedy, gdy umowa miałaby ulec rozwiązaniu już w czasie, gdy pracownikowi brakowałoby mniej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego.

Ochrona przedemerytalna dotyczy głównie osób zatrudnionych w oparciu o umowę o pracę na czas nieokreślony. Bez znaczenia jest rodzaj umowy, czy wymiar etatu. Dla osób pracujących na umowę o pracę na czas określony, ochrona będzie miała znaczenie tylko wówczas, jeżeli zakładany czas trwania umowy uprawniałby pracownika do uzyskania emerytury.

Pracownika, któremu brakuje 4 lat do emerytury, nie tylko nie można zwolnić, ale także obniżyć mu pensji. Ochrona pracownika w wieku przedemerytalnym oznacza bowiem zakaz zmieniania warunków finansowych. Pensja może być zmniejszona tylko w wyjątkowych sytuacjach, gdy np. zmieniono w zakładzie układ zbiorowy.

Pracownik, któremu pracodawca wypowiedział umowę o pracę w okresie ochronnym, może zgodnie z art. 264 kodeksu pracy złożyć do sądu pracy odwołanie od wypowiedzenia umowy o pracę. Może żądać przywrócenia do pracy lub odszkodowania.

We wniosku należy przedstawić wszystkie okoliczności związane z wypowiedzeniem bądź też rozwiązaniem umowy o pracę, dołączyć dokumenty potwierdzające okres ochronny oraz wskazać treść żądania. Zgodnie z przepisami kodeksu pracownikowi znajdującemu się w okresie ochronnym, który decyzją sądu wrócił do pracy, przysługuje wynagrodzenie za cały czas pozostawania bez niej.

Zwolnienie bez względu na ochronę

Art. 39 kodeksu pracy nie wyklucza możliwości zwolnienia pracownika, któremu brakuje mniej niż 4 lata do emerytury bez wypowiedzenia (np. w sytuacji, w której pracownik dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych, popełnił przestępstwo, które uniemożliwia dalsze zatrudnienie bądź w sposób zawiniony utracił uprawnienia konieczne do wykonywania określonej pracy lub gdy przez odpowiedni okres jest niezdolny do pracy z powodu choroby, jest nieobecny w pracy z innej usprawiedliwionej przyczyny, albo uzyskał prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy). Okres ochrony przepada także, gdy następuje likwidacja zakładu pracy lub w przypadku ogłoszenia jego upadłości. Ale w takiej sytuacji pracownik w wieku objętym ochroną powinien mieć możliwość ubiegania się o świadczenie przedemerytalne.

Koniec ochrony

Kiedy pracownik osiąga wiek emerytalny, ochrona przed zwolnieniem przestaje obowiązywać. Samo osiągnięcie wieku emerytalnego nie jest jeszcze uzasadnieniem dla rozwiązania umowy o pracę. Sam zatrudniony także nie musi rezygnować z zatrudnienia. Jednak, gdy dana osoba zamierza pobierać świadczenie emerytalne, wtedy musi wypowiedzieć umowę o pracę. W wyroku z dnia 16 lutego 2017 r. (sygn. II PK 375/15) Sąd Najwyższy przyjął, że nabycie i jednoczesne zawieszenie prawa do emerytury przysługującej pracownikowi kontynuującemu stosunek pracy powoduje ustanie ochrony przedemerytalnej przewidzianej w art. 39. Sąd uzasadnił to brakiem potrzeby szczególnej ochrony takiego pracownika, gdyż w razie zwolnienia z pracy nie musi on poszukiwać nowego zatrudnienia i może realizować swoje prawo do emerytury.